TÜTÜN YAPRAĞININ BÜYÜKLÜĞÜ
Tütün yaprağının boy ve en durumunun cm. olarak ölçüm değeri yaprağın yaprağın büyüklüğünü (boyutunu,ebadını ) belirtir.
Yaprak tabanı ile yaprak ucunu orta damar boyunca birleştiren doğrunun cm. olarak uzunluğu yaprağın boyunu, yaprak ayasının en geniş noktasından orta damara dikey olarak geçen kirişin cm. olarak uzunluğu yaprağın enini gösterir. Örneğin bir tütün yaprağının boyu 23 cm. eni 11cm. olursa yaprağın büyüklük durumu çaplar ölçüsünün 23x11 rakamlarıyla tanımlanması biçiminde gösterilir.
Tütün fidanındaki ellere göre yaprakların büyüklük durumları değişik olur. Tütünlerde genellikle dip ellerden itibaren yaprak büyümeye başlar ve başıbağlı tütün tiplerinde en büyük yapraklar ikinci ana ellerdir. Basma tiplerinde ise en büyük olan yapraklar birinci analardır. Bu ellerden yukarıya doğru gidildikçe yapraklar yavaş yavaş küçülür ve uç ellerin yaprakları en küçük olur.
Tütünlerde yaprağın büyüklük derecesi ölçümü işleminin belli bir düzen içinde yapılmasını ve alınacak sonuçların standart değerde olmasının sağlanması için ölçüm materyali olarak en büyük ellerin yapraklarının esas olarak alınması uygun bulunmaktadır. Ölçüm işlemi zenepli tütün tiplerinde yaprak tabanı denilen zenep ile yaprak ayasının birleştiği noktadan, basma ve kabakulak gibi zenepsiz tiplerde ise orta damarın alt bitim noktasından başlamak üzere yaprak ucuna kadar yapılır. Ölçme işinin daha doğru yapılabilmesi için ölçülecek yapraklar yaklaşık olarak %14-15 kadar tavlandıktan sonra bir cam plaka altına serilerek düzgün duruma getirilir. Ölçü sonuçları cm. olarak gösterilir.
Türk tütünlerinde yaprak boyları küçük. orta ve büyük olmak üzere üç kısma bölünür. Büyüklük derecelerini birbirinden ayırt etmek için burada kullanılacak ölçüler sırasıyla:
2-3 cm. den 15. cm. kadar olan yaprakların küçük, 16-25 cm. arasında olanlar orta ve 26 cm. den daha büyük olanlarda büyük yapraklar grubuna dahil edilir.
Dünya tütün piyasındaki çeşitli tütünler boyları bakımından genellikle büyük yapraklı ve küçük yapraklı olmak üzere iki büyük gruba ayrılmaktadır. Yaprakların büyüklük durumlarına göre gruplandırılması işleminde burada esas olarak alınan ölçüler bizde uygulanan ölçülerden değişiktir. Örneğin orta kuşak elleri yapraklarının 30 cm.den daha fazla olması durumda bunların büyük yapraklı, aynı ellerin yaprakları 30 cm.den daha az olması durumunda bunların da küçük yapraklı tütünler olarak kabul edilmesi nedeniyle bu ölçülere göre gruplandırılır.
Genellikle büyük yapraklı tütünlerin nemli, küçük yaprakların ise kurak iklim koşullarıyla ilgisi bulunmaktadır.
Büyük yapraklı tütünlere Virginia, Burley, Kentacky ,Maryland v.b. tütün tipleri, küçük yapraklılara da oriental tütün tipleri olarak gösterilebilir.
Sigara fabrikasyonu bakımından yaprağın büyüklük durumu iki bakımdan değerlendirilebilir. Birincisi, büyük yaprakların kıyımlarından daha uzun saçakların elde edilmesi durumu harmanın kıyılmış tütünlerinin saçaklılık kalitesinin iyileştirilmesinde yararlı olması nedeniyle tütün fabrikasyonunda olumlu etkileri vardır. Diğer taraftan büyük yaprakların çoğunlukla, küçük yapraklara göre, dokularının daha kaba ve dayanıksız, orta ve yan damarlarının daha kalın olması durumu sigara verimlerinin düşmesine ve ham madde kaybı oranının artmasına sebebiyet vermektedir. Ayrıca tütünlerin büyük yapraklı kimyasal bileşimlerinde anorganik selüloz ve azotlu madde miktarları oranının yüksek olduğuna işaret sayılmaktadır. bu durum ise tütünlerin için kalitesi üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadır.
Yaprağın büyüklük durumu öncelikle bir tip ve menşe özelliği ise de bitkinin yetiştirildiği ekolojik koşularla da bağımlı bulunmaktadır.
Büyük yapraklı tütünler genellikle nemli iklimlerde ve kuvvetli toprak koşularında yetişir. kimyasal bileşimleri itibarıyla bunlarda azotlu maddeler, albuminler, nikotin, selülöz v.b. maddelerin oranı daha yüksektir. Harmanlara, daha ziyade sertlik sağlamak amacıyla karıştırılır.
Küçük yapraklı tütünler ise kurak iklim ve yoksul toprak koşullarında yetiştirilir. Bu koşullar tütün yapraklarında tütünün kalitesine olumlu etkiler yapan karbonhidratlar, reçineli maddeler, eterli yağlar vb. maddelerin daha yüksek oranlarda birikmesinde yararlı olmaktadır. dünyada üretilen sigaralık tütünlerin en kalitesini ve beğenilenini oluşturan Türk tütün tiplerinin çoğu bu koşullarda yetişir.
Fazla sulama ve gübreleme, zengin toprak ve taban arazi koşullarında üretilen tütünler büyük yaprak olur. Büyük yaprakları oluşturan dokuların hücreleri daha büyük, hücre cidarları daha kalın ve hücreler arası boşlukların daha geniş olması nedeniyle yaprak ayası kabalaşır ve buna paralel olarak yaprağın orta ve yan damarları da kalınlaşır.
Bunun tersine topraktaki su miktarının yetersiz olması koşuları tütün yaprağını küçültür. Bu yaprak küçülmesiyle beraber doku hücreleri de küçülür, dolgunlaşır ve bu nedenle yaprak ince, esnek ve dayanıklı bir duruma gelir.
Büyük yapraklı tütünler gurubu, yetiştirildikleri ekolojik koşullara, teknolojik özelliklerine ve tütün sanayiinde kullanıldıkları yerlere göre iki kısma bölümlenir. Birinci kısım nemli ve sıcak iklimlerde üretilen puroluk tütünlerden,ikinci kısım ise nemli fakat ılımlı iklimlerde sigaralık tütünlerden oluşmaktadır.
Birinci bölüme giren Havana,Sumatra,Brezilya v.b. puroluk tütün tipleri Küba,Endonezya,Filipin adaları ve Japonya da üretilir. Bu tütünler diğer bölgelerde üretilen bu tip tütünlerden kalitelerinin yüksek oluşu bakımından oldukça farklıdır.
İkinci acık renkli Virginia tipi, koyu renkli Maryland tipi, yeşil renkli Dunzi tipi (Çin) vb. tütünler girmektedir.
Bunlardan başka Fransa, İtalya,Cekoslavakya, Polonya, Macaristan, Sovyetler birliği vs. Avrupa ülkelerinde üretilen ikinci derecede önemli tütün tipleri büyük yapraklı sigaralık tütünler kısmına dahil edilir.
Yapraklarının büyüklük ölçüleri bakımından yukarıda belirtilen büyük yapraklı tütünler gurubu ile küçük yapraklı oriental tip tütünler grupdan ayrı olarak dünya tütün piyasasında Semi oriental tütün tipleri değimiyle nitelendirilen ayrı bir gurup daha vardır. Bu tip tütünler yapraklarının büyüklüğü ve diğer fiziksel özellikleri bakımından büyük yapraklı tütünlere benziyorsalar da kurutma tarzları ve bazı içim özellikleri bakımdan oriental tip tütünlere daha yakın olurlar. Bunları en karakteristik tipleri
Yugoslavya,Arnavutluk,Romanya ve kısmen Sovyet Rusya ülkelerinin oriental tip tütünlerin ekim bölgeleri sınırlarına yakın olan sahalarda üretilir.(Türkiye'de üretilen Doğu tütünleri de bu guruba girerler.)
Küçük yapraklı oriental tip tütünler gurubu iç ve dış pazarlarda başı bağlı ve basma olmak üzere iki bölüme ayrılmıştır. Eskiden yapılmış bulunan bu bölümlemede daha ziyade tütün yapraklarının büyüklük durumları ve bulara uygulanan işleme tarzlarındaki farklar esas olarak alınmıştır. Başıbağlı tütün tiplerinin boyları çoğunlukla 20 cm. den daha büyük, basma tiplerinde ise 20 cm. den küçük olur.
Basma tütünlerinin üretim bölgelerinde iklim koşulları başıbağlı üretim bölgelerine göre daha kurak geçtiğinden burada ortalama yağış miktarı daha düşük olur. Bu bölgelerdeki fazla yağışların daha fazla tütünlerin vejetasyon döneminin başlangıç zamanına rastlanması nedeniyle basma tütünlerinde en büyük yaprakların elleri tütün fidanın ortasından daha aşağıda bulunan kısımlarında oluşur. Bu durum basma tütünlerinde bitki boyunun daha kısa olmasını ve küçük yapraklar miktarının, başıbağlı tütünlerine kıyasla daha fazla ve dolasıyla kaliteli tütünler miktarının daha yüksek oranda olmasını sağlamaktadır.
Morfolojik yapılışları birbirinden oldukça değişik olan başıbağlı tipi tütünler kısmı dar yaşmaklı, orta, yaşmaklı, geniş yaşmaklı,sığır dili ve kabakulak gibi oldukça daha büyük yapraklı tütün çeşitlerinden oluşmaktadır.
Yakın zamana kadar üreticiler, başıbağlı tütün yapraklarını geniş pastal (yelpaze) veya dar pastal (demet) biçiminde bitirdikten sonra pastalların baş kısımlarının alt tarafından sazla bağlanması tarzında işlemelerinden ötürü bu tütünlere başıbağlı denilmiştir. Ayrıca denk yapılmadan evvel başıbağlı demetlerin uzun sıralardan oluşan düzenli istifler biçiminde yığılır ve tütünlerin bakımı ve korunması bu durumda iken sağlanmış olur. İskenderiye ve Rumeli tarzı denkler bu istiflerden alınan başıbağlı demetlerden yapılır.
Basma tütünlerinin ismi basmak sözcüğünden meydana gelmiştir. Dizilerden sıyrılan tütünler önce el ve boylarına göre ayrılır ve aynı zamanda yaprak orta damarları yanyana bitişik olmak üzere yapraklar birbiri üzere konulur ve parmaklarla bastırılarak çile veya maso denilen basma paskalı biçimine getirilir. Bu suretle işlenen basma demetlerinin dağılmasını önlemek ve biçimlerini daha düzgün ve dayanıklı duruma getirmek için üzerleri hafif ağırlıklarla bastırılır. Denklemeden evvel basma demetleri 50-60 cm. yüksekliğinde muntazam ve düzgün daireler biçiminde istif edilir ve tütünlerin bakımı ve korunması işlemi burada yapılır. Yaprakların büyüklüğüne göre 5-6 masadan oluşan uzun demet sırasına baston denir.
Tütün yaprağının eni ile kalitesi arasında bir ilişki yoktur. Yaprağın en durumu bir tip özelliği olmakla beraber yaprağın formasının oluşması ile ilgili bulunmakta ve ayrıca yaprağın en ve boy ölçüleri durumunun belirtilmesinde yararlı olmaktadır. Yaprağın boyu ile yaprağın eni arasında olumlu bir ilişki vardır. Yaprağın boyu ne kadar büyür veya küçülürse buna karşılık yaprağın eni de aynı ölçüler oranında büyür veya küçülür. Ancak uç ellere gidildikçe yaprak enlerinde doğal bir daralma olduğundan bu kuraldan hafif dönüşümler olmaktadır.
Tütün yapraklarının büyüklük ölçüsünün sınırları, küçük yapraklı oriental tütün tiplerinde 3-4 cm. den büyük yapraklı tütün tiplerinde 70-80 cm. kadar olan boylar değişmektedir.
Türk tütünlerinin büyüklük ölçüleri çoğunlukla küçük ve orta dereceler arasında değişir. Tütün yaprağı ne kadar küçük olursa kalite değeri o kadar yüksek olur.
Büyüklük ölçüleri bakımından en uyumlu olan ve kalite değerini olumlu biçimde etkileyen yaprak boyları 15 cm. kadar olanlardır. Kaliteli sigaralık tütünlerin boyları en fazla 25 cm. kadar büyük olur.
