TÜTÜN YAPRAĞININ MORFOLOJİSİ
Bir tütün yaprağının yatay durumundaki görünüşü yaprağın formunu belirtir. Tütünlerde yaprak formalarını tanımlanması konusunda yapılan çalışmalarda, form durumlarının daha iyi belirtilmesi için incelenecek yaprakların yumuşatılıp kırılmalarına önlemek amacıyla önce yaklaşık olarak %14 kadar tavlandıktan sonra düzgün biçimde iki cam levha arasına serilir.
Tütün yaprakları türlerinin karakteristik forumlarını genellikle basma tiplerinde birinci ve ikinci aralarda, başıbağlı tiplerinde ise ikinci ve üçüncü ana ellerinde edinmiş olmaları nedeniyle form durumlarının incelenmesinde bu ellerin yaprakları esas olarak dikkate alınır. Tütün yapraklarının büyüklük durumlarının ölçümünde de aynı ellerin yaprakları dikkate alındığına göre çeşitli tütün türlerinin yaprak formlarının tanımlanması işlemlerinde de bunlardan yararlanmak olanağı vardır.
Tütünlerin yaprak formunu oluşturan yaprak kısımları sırasıyla :Yaprak biçimi, zenep biçimi ve uç açısı durumu .
A-Yaprak biçimi :
Bir veya iki tütün tipi ayrı tutulursa dünya ekim bölgelerinde üretilen tüm tütünlerin simetrik bir yapıları vardır. Bu da yaprak orta damarına sağ ve sol kısımlarındaki yaprak ayası parçalarının biçim ve boyutları itibarıyla birbirine eşit oldukları anlamına gelmektedir.
Tütün yaprakların oval ve elips olmak üzere başlıca iki asal biçimi vardır. Tütün yaprağında en geniş yerinin yaprak ayasının orta kısmında daha aşağıda ve yaprak tabanına daha yakın bir noktada olması durumunda yaprak biçimi oval olur.
Yaprak ayasının en geniş yerinin orta kısımlarına doğru olması durumunda ise yaprak biçimi elips olur.
Oval biçimdeki tütün yapraklarında, yaprak ayasının yaprak tabanından itibaren birden bire genişlemesi ve en geniş yerinin tabana yakın yerde oluşturması durumunda yaprak yüreğe benzer bir biçim alır ve omuzlu olur. Yaprak ayasının taban kısımdan itibaren azar azar genişlemesi ve en geniş yerinin yaprak ayasının orta kısmından daha aşağı ve tabana yakın bir yerde olması durumunda yaprak omuzluca veya hafif omuzlu bir biçim alır. Genellikle oval biçimli yapraklarda yaprak boyunun yaprak enine oranı 1,5-1 dolayında olmaktadır. Tütün yapraklarının elips biçimlerinde ise yaprak ayasının en geniş yeri orta kısımlarda olmaktadır. Bu yaprak biçimlerinde yaprak boyunun yaprak enine oranı 2-1 dolayındadır. Yaprak eninin ölçüsü yaprak boyu ölçüsü değerinin yarısından biraz daha fazla durumu olması durumunda yaprak geniş elips biçimi alır . Ayrıca, yaprak ayasının geniş yaşmak biçiminde yaprak tapanından itibaren yukarıya doğru uzayarak azar azar genişlemesi ve yaprağın orta kısmından daha yukarıda ve yaprak ucuna daha yakın bir yerde en geniş hale geldikten sonra uca doğru daralması durumunda yaprak sığır dili biçimi alır. Sığır dili yaprak biçimlerinde yaprak boyunun yaprak enine oranı 2,5: 1 veya daha fazladır.
Tütünlerde en fazla rast gelinen yaprak biçimleri şöyledir:
a) Yuvarlak biçimler: Yaprak eni ile yaprak boyu ölçülerinin birbirine eşit olması durumunda yaprak biçimi yuvarlak olur. Yaprak eni ölçüsünün yaprak boyundan biraz daha az olması halinde yaprak yuvarlağımsı bir biçim alır.
Yuvarlak biçimlerde yaprak boyunun yaprak enine oranı yani çaplar kat sayısı veya çaplar endeksi 1:1 dir. Ülkemiz tütünlerinde yuvarlak biçimde yaprak yoktur.
Yuvarlağımsı yaprak biçimlerine bizim tütünlerimizden Taşova Topbaş ve Tömbeki türleri örnek olarak gösterilebilir.
b) Oval veya omuzlu yaprak biçimlerinde yaprak boyunun yaprak enine oranı her zaman iki katından daha azdır. Bu yaprak biçiminin çaplar kat sayısı ortalaması 1,5: 1 dir. yaprak boyunun 0,1 veya 0,2 kadar azalması durumunda yaprak biçimi çok omuzlu olur. Buna karşılık aynı ölçülerde artması durumunda omuzluluk derecesi azalır.
Tütünlerimizden Bursa menşeini belirgin biçimde omuzlu, Alaçam, Bafra, Hendek ve Sinop meşelerini omuzlu veya omuzluca, Maden ve İzmit menşelerini de hafif omuzlu yaprak biçimlerine örnek olarak gösterilebilir.
c) Elips biçimindeki tütün yapraklarının çaplar kat sayısı oranı 2 : 1 dolayında olmaktadır . Bu biçimdeki yapraklar pratikte genellikle karınlı deyimiyle nitelenir.
Burada da örnek olarak İzmir, Basma , Taşova, Düzce , Trabzon ve Pazar menşeleri gösterilebilir.
d) Sığır dili biçimindeki dar uzun yaprakların çaplar kat sayısı 3 : 1 dolayındadır.
Bu biçimin tütünlerimizdeki en belirgin örneği Canik menşeidir. Malatya ve Yayladağ menşeilerinin biçimleri sığır diline benzerler .
Çeşitli biçimlerdeki tütün yapraklarının çaplar kat sayısı oranın sınırları çoğunlukla 1,5 :1 ile 3 :1 arasında değişmeler gösterir.
Tütün yaprağının boyunun uzunluk ölçüsü yaprak eni ölçüsünün iki katı değerinde olduğu elips biçimlerindeki yapraklarda, diğer yaprak biçimlerine göre yaprak ayası kısmının miktarı daha yüksek oranda olması nedeniyle, çaplar kat sayısının 2 : 1 oranındaki elips biçimi tütünlerde olumlu bir kalite faktörü olarak kabul edilmesini gerektirir. Böyle yaprak biçimlerinin özellikle puroluk tütün tiplerinde, en az kayıpla daha fazla miktarda uzun sargılık şeritlerinin biçilebilmesini sağlamak bakımından , kalite değeri daha yüksek olur. Ayrıca elips yaprak biçimlerinin diğer biçimlere göre yaprak ayası miktarının fazla olması durumu tütünlerde damar miktarı oranın düşürülmesine sebebiyet verdiğinden,daha kaliteli kıyılmış tütünün elde edilmesini ve sigaraların daha muntazam ve düzgün yapılmasının sağlar. Elips biçimindeki yaprakların sigara verimleri de daha yüksek olmaktadır.
B -Yaprağın zenep biçimi :
Yaprak ayasını sapa birleştiren yaprak kısmı yaprağın zenebini oluşturur. Yaprak formlarının oluşmasından zenep kısmının önemli rolü vardır.
Basma ve kabakulak tütün türlerinden yaprakların kök kısımları hafifçe daralarak doğrudan doğruya ve adeta oturmuş biçimde sap kısmıyla birleşmiş olmalarından ötürü ve tütünlere zenepsiz denilir. Bu tütünlerin diğer bir özelliğide yapraklardaki yan ve ikinci derecedeki damarların,yaprağın ayasında olduğu gibi kök kısımlarında da kendilerini belli edecek kadar gelişmiş olmasıdır.
Zenepli tütün türlerinde ise yaprak ayasının sap kısmıyla birleşmesi, yaprak orta damarının uzantısı ve damarın bu uzantısı boyunca çeşitli enlerde uzayan ayanın kısımlarından oluşan çeşitli boylardaki zeneplerin aracılığıyla olmaktadır. Tütün yapraklarının zenepleri hiçbir zaman kirazın veya armudun sapı gibi çıplak bir orta damar uzantısı biçiminde olmazlar.
Zenepsiz tütünlerin küçük yapraklı olanları basma , büyük yapraklı olanları da kabakulak deyimiyle nitelendirilir.
Zenepli tütünlerde yaprağın orta damarının bir devamı olan yaprak sapı boyunca uzayan aya kısımlarına yaşmak denir. Yaşmakların enlilik durumları ise çeşitli zenep biçimlerini meydana getirir.
Yaşmağın eni orta damarlardan az veya orta damar kadar olursa bu zenep biçimine dar yaşmaklı denir. Bu biçim pratikte tütüncüler arasında çıplak baş veya yalnız zenepli deyimiyle adlandırılır.
Yaşmağın eni orta damarın bir veya iki katı fazla olması durumundaki zenep biçimleri orta yaşmaklı, kulaklı veya küpeli olarak adlandırılır.
Yaşmak eninin orta damardan 3 katı veya daha geniş olması durumunda zenep şekli geniş yaşmaklı olur. Bu zeneplere pratikte sadece yaşmaklıda denir.
Tütün fidanı üzerinde zeneplerin en uzun ve belirgin olduğu yapraklar birinci ve ikinci ana ellerdir. Daha yukarı ellere gidildikçe zenepler küçülür. Birinci ana ellerinden aşağıya doğru gidildikçe yaprak zenepleri küçülür ve belirginliğini kaybeder.
Basma, Kabakulak ve geniş yaşmaklı yapraklarda yaprak ayası oranının, dar yaşmaklı ve orta yaşmaklı yapraklara daha yüksek olması nedeniyle basma, kabakulak ve geniş yaşmak zenep biçimleri tütünlerde olumlu bir kalite faktörü olarak kabul edilir.
Bafra, Alaçam, Bursa, Hendek ve Sinop tütün menşeilerinin dar yaşmaklı, Maden, İzmit ve Trabzon tütünlerinin orta yaşmaklı veya küpeli Canik, Bitlis, Yayladağ,
Adıyaman ve Edirne tütünleri geniş yaşmaklı, Balıkesir türü kabakulak, Basma ve İzmir tütünleri de zenepsiz yaprak biçimlerine örnek olarak gösterilebilir.
C-Yaprağın uç açısı durumu :
Yaprağın uç noktasından yaprak kenarına doğru çizilen teğetlerin oluşturduğu açıya yaprak ucu acısı denir. Yaprakların uç açılarının genişlik durumları bakımından sivri,az sivri, küt ve yuvarlakça gibi deyimlerle nitelendirilir.
Yaprakların oval, dar elips ve sığır dili biçimlerinde uç acıları genellikle sivri, elips ve geniş elips yaprak biçimlerinde ise çoğunlukla az sivri ve küt biçimlerde olmaktadır .
Bazı oval yaprak biçimlerinde yaprak, en geniş noktasını orta kısmından daha aşağıda bir yer de aldıktan sonra hemen daralmaya başlaması durumunda yaprak uçlarının daha sivri biçimde olmasına sebebiyet vermektedir.
Tütünlerin yaprak uçları çoğunlukla düzgün ve simetrik biçimde olmaktadır. Ancak bazı tütün türlerinde yaprak uçlarını hafifçe sağ veya sola kıvrılmış biçimde olanlara da rastlanır .
Uç açılarının genişlikleri ellere göre değişmektedir. Dip ellerin yaprak uçları genellikle küt veya yuvarlak biçimdedir. Bir tütün fidanında alt ellerden üst ellere doğru gidildikçe uçlar sivrileşir ve uç ellerin yaprakları diğer ellerin uç açılarına göre en sivri durumda olur .
Tütünlerde uç açısı durumunun ölçünde materyal olarak en büyük olan yapraklar alınır. Ölçme işlemi bunlar üzerinde yapılarak ölçü değerleri derece olarak gösterilir.
Uç acılarının birbirinden ayırt edilmesi için kullanılması uygun görülen derece ölçüsü değerleri şöyledir: uç acıları 55 dereceye kadar olan yaprak ucu açılarına sivri , 56 ile 75 derece arasında olanlara az sivri ve 76 dereceden fazla olanlara küt olanlara da değimleriyle nitelendirilmesi uygun görülmüştür.
Uç acıları az sivri olan yaprakların uç acıları sivri olan yapraklara göre, yaprak ayası miktarının daha fazla olması sebebiyle az sivri yaprak uçlarının tütünlerde olumlu kalite faktörü olarak tanımlaması uygun bulunmaktadır.
Tütün tiplerinin morfolojik niteliklerinin açıklanmasında yaprağın uç acısı durumunun da derece değeri ile veya kullanılan terimlerle belirtilmesi gerekmektedir.
